به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، محمدجواد محمدحسینی- در جلسۀ این هفتۀ خانۀ گفتارها که با اهتمام و پیگیری مجید تفرشی، مدیر و مؤسس خانۀ گفتارها و اجرای محمدرضا مهاجری همراه بود، ابوالفضل حسن‌آبادی گزارشی از انواع نسخ خطی موجود در کتابخانۀ آستان قدس و نیز گزارشی از ساختار و روند توسعۀ این کتابخانه ارائه کرد و خصوصاً با اشاره به قرآن‌های نفیسی که از ادوار مختلف در کتابخانه وجود دارد، پژوهش در خصوص این قرآن‌ها را زمینه‌ساز تحول در مطالعات قرآنی دنیا عنوان کرد. الهه محبوب هم گزارشی از اسناد موجود در این کتابخانه ارائه کرد و گفت تا کنون کتاب‌های زیادی بر اساس این اسناد چاپ شده است و در کنار اسناد مکتوب، اسناد دیداری و شنیداری هم در حال جمع‌آوری و تبدیل به فایل دیجیتال هستند و این اسناد فقط مربوط به حرم نیست؛ بلکه به شهر مشهد و سایر شهرهای خراسان نیز مربوط می‌شود.

 در ادامه خلاصه‌ای از بیانات الهه محبوب و ابوالفضل حسن‌آبادی خواهد آمد. علاقه‌مندان می‌توانند برای اطلاع از تمامی مباحث طرح‌شده به آرشیو خانۀ گفتارها در کلاب‌هاوس مراجعه نمایند و پوشۀ صوتی این جلسه را بشنوند.

الهه محبوب: به‌تازگی یک مجموعۀ ۱۷۰ برگی هم از لابه‌لای جلد یکی از قرآن‌ها پیدا شده که متعلق به دورۀ تیموری و مربوط به منطقۀ سبزوار است

سابقۀ نگهداری اسناد در آستان قدس رضوی به دورۀ صفویه برمی‌گردد؛ ما سندی داریم متعلق به سال ۱۰۸۵ق که در آن فهرستی از وقف‌نامه‌های موجود آمده است؛ این نشان می‌دهد به دلیل اهمیت وقف‌نامه‌ها، آن‌ها در آستان قدس رضوی نگهداری می‌شدند. اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس فهرستی از کتاب‌های آستان قدس را ارائه کرده و گفته است که احکام و فرامین شاهان هم در آنجا نگهداری می‌شده است. بعدها روزنامه‌ها هم وقف آستان می‌شدند. در دورۀ پهلوی هم نگهداری وقف‌نامه‌ها و اسناد مالی مثل اسناد اجاره را در کتابخانۀ آستان قدس داریم.

تا سال ۱۳۷۶ش، اسناد و مخطوطات در یک جا نگهداری می‌شد، اما از سال ۷۶ به بعد، محل نگهداری اسناد و نسخ خطی از هم جدا شد. در مرکز اسناد، هم بایگانی اسناد وجود دارد، هم بخشی مربوط به اهدای اسناد به آستان قدس وجود دارد و بودجه‌ای هم برای خرید اسناد هویتی و میراثی در ایران تخصیص داده شد.

امروز در مرکز نکهداری اسناد، قدیمی‌ترین سندی که نگهداری می‌شود مربوط به قرن ششم هجری است. ده برگ سند مربوط به منطقۀ اسفراین و نیشابور که آقایان شیخ الحکمایی و سلیمانی این اسناد را که از قدیمی‌ترین اسناد مالی ایران محسوب می‌شود، در مجلۀ گنجینۀ اسناد چاپ کردند. از قرن ششم تا قرن نهم، ۳۰ برگ سند از منطقۀ مشهد داریم که اسناد شرعی است. به‌تازگی یک مجموعۀ ۱۷۰ برگی هم از لابه‌لای جلد یکی از قرآن‌ها پیدا شد که متعلق به دورۀ تیموری و مربوط به منطقۀ سبزوار است. این مجموعه، اسناد مالی است. به نظر می‌رسد این‌ها دفتر مفرده است. دفتر مفرده مربوط به حساب‌های ملوک و ولایات است 

اما گنجینۀ نفیس اسناد ما مربوط به دورۀ صفوی است که هفتاد هزار برگ سند از آن دوره در مرکز اسناد موجود و ثبت حافظۀ جهانی یونسکو شده است. این اسناد، مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس در دورۀ صفوی است. قدیمی‌ترین سند مربوط به سال ۹۹۸ق است. شیوۀ ادارۀ حرم، هزینه‌ها و مصارف موقوفه‌ها، هویت کارکنان حرم و حقوق و مزایای آنان در این اسناد نمایان است. برخی از اطلاعات موجود در این اسناد به کل کشور قابل تعمیم است؛ مثل قیمت برخی اجناس مثل گندم و جو. بیشتر این اسناد، اسناد مالی است که نشان می‌دهد در آن ایام، اقتصاد کشاورزی چطور بود، رابطۀ موجر و مستأجر چطور بود، چه اصنافی در اطراف حرم مطهر فعالیت داشتند و به‌طور کلی اطلاعاتی از تاریخ اقتصادی و اجتماعی آن دوره به ما می‌دهد. از دورۀ افشاریه، ۳۰ هزار برگ سند داریم. چون مشهد تختگاه نادرشاه افشار بود، پیوندهایی بین اسناد و حکومت و دیوان افشاریه می‌بینیم. حجم اسناد مربوط به دورۀ قاجار بیشتر می‌شود.

همچنین در مورد موقوفاتی که در جاهای دیگر کشور است، هم اسنادی داریم. بجز مجموعۀ اسناد آستان قدس که در آن اطلاعات ارزشمندی وجود دارد، مجموعه اسنادی در مورد خانوادۀ علم را هم داریم که مربوط به جنوب خراسان و منطقۀ قائنات و سیستان است و بیشتر اسناد ما مربوط به دورۀ شوکت‌الملک علم است. در این اسناد روابط شوکت الملک با دولت‌های خارجی و تأثیرات جنگ جهانی اول در جنوب خراسان قابل مشاهده است. همچنین در این اسناد به مسائل چون کشت تریاک در جنوب خراسان، ازدواج زنان ایرانی با اتباع خارجی، مشکلات اتباع انگلیسی و هندی و … اشاره شده که هر یک سرفصل‌های جدیدی برای پژوهشگران می‌گشاید.

همچنین اسنادی داریم مربوط به آصف السلطنه که در آن از نواحی مرکزی ایران و عراق عجم مطالبی می‌آید. از دورۀ قاجار هم مجموعه‌ای از اسناد شرعی مربوط به شیراز را داریم که در نوع خود در شیوۀ تنظیم سند، منحصر به فرد است و شاهد یک سبک خاص از سندنویسی هستیم. در مورد یزد و زرتشتیان و نیز در مورد تجارت‌خانه‌هایی از شهرهای مختلف کشور هم سند داریم.

اسناد موجود در آستان قدس رضوی بیشتر اجتماعی و مردمی و اقتصادی است تا سیاسی؛ البته اسناد دیوانی و فرامین شاهان هم در اسناد آستان قدس یافت می‌شود، اما مقدار این اسناد نسبت به سایر آرشیوهای بزرگ زیاد نیست.

بجز اسناد مکتوب، در آستان قدس، اسناد دیداری و شنیداری هم نگهداری می‌شود. ۲۰۰ عکس از حرم از دورۀ قاجار داریم و به‌طور کلی ۲۰۰ هزار عکس در اینجا نگهداری می‌شود که بیشتر مربوط به مشهد و حرم مطهر است. ضمناً در حال جمع‌آوری نوارهای صوتی وتصویری هم هستیم و این‌ها را به فایل دیجیتال تبدیل می‌کنیم و در این زمینه با سایر مراکز هم همکاری داریم. 

در مرکز اسناد، در حوزۀ تاریخ شفاهی هم اقداماتی شده است؛ بیش از ۲۰ هزار ساعت مصاحبۀ تاریخ شفاهی در راستای جمع‌آوری اسناد در مرکز اسناد انجام دادیم. روایات و خاطرات شفاهی مربوط به آستان قدس را از خدام و فراشان و دربانان قدیمی تحت عنوان مصاحبۀ تاریخ شفاهی ضبط کردیم. مصاحبه‌هایی هم در مورد خود مشهد و شهرهای خراسان داریم که از ۲۰ سال گذشته این روند ادامه دارد. مصاحبه‌هایی هم در زمینۀ تاریخ خاندانی انجام شده است. برخی مشاغل در حرم موروثی بوده است و اکنون فرزندانی هستند که همان شغل پدر را دارند.

اطراف حرم مطهر هم مستندسازی می‌شود و تقریباً هر سال یک بار، از اطراف حرم فیلم‌برداری و عکس‌برداری صورت می‌گیرد.

نمایه‌سازی اسناد در آستان قدس با نمایه‌سازی سازمان اسناد ملی فرق دارد؛ ما از هر سند نزدیک به ۲۰ کلیدواژه استخراج کردیم تا کار برای محققان آسان‌تر شود.

در حوزۀ نشر، بیشتر کتاب‌هایی که چاپ کردیم در حوزۀ تاریخ آستان قدس است؛ مانند اسناد حضور زنان در آستان قدس، اسناد مسجد گوهرشاد، تاریخ دارالشفا، تاریخ نقاره‌خانه و … . عناوین کتاب‌هایی که چاپ کردیم روی سایت سازمان موجود است. بیش از ۳۰ اثر پژوهشی چاپ کرده‌ایم. مجله‌ای هم داریم تحت عنوان مطالعات اسنادی و آرشیوی که علاقه‌مندان می‌توانند به سایت آن مراجعه کنند. تا کنون چهار شمارۀ آن چاپ شده و شمارۀ پنجم آن آمادۀ چاپ است.

رابطۀ حکومت‌ها با آستان قدس

محبوب در پاسخ به سوالی در مورد سیر تطور دولتی شدن آستان قدس گفت: آستان قدس همیشه دولتی بوده است؛ در دورۀ صفوی حکم کتاب‌دار و صحاف کتابخانۀ آستان قدس را شاه صادر می‌کرده است؛ از قدیم این‌طور بوده و این‌گونه نبوده که از دورۀ معاصر اتفاق افتاده باشد؛ در دورۀ صفوی صدها نفوذ داشتند، اما متولی اصلی آستان قدس، شاه بوده است. ما در دورۀ صفوی اسنادی داریم راجع به پرداخت حقوق تفنگ‌چیان توسط آستان قدس! تفنگ‌چیانی که از اواخر دورۀ شاه عباس اول به منطقۀ مرو و قلعۀ قندهار می‌آیند، حقوقشان را دربار می‌فرستاده، اما آستان قدس پرداخت می‌کرده است؛ اما چگونه؟

دولت یک سری سیورغال (عواید زمینی که به جای حقوق یا مستمری به اشخاص می بخشیدند) به آستان قدس واگذار می‌کرده که درآمد این سیورغالات را آستان قدس خرج تفنگ‌چیان کند. این‌گونه ارتباطی بین دولت و آستان قدس برقرار بوده است. در دورۀ قاجار هم همین بوده است؛ حکم رئیس کتابخانه، شیخ الرئیس قاجار را شخص شاه می‌زند. حکم سایر مناصب بالای آستان قدس مثل فراش‌باشی را شاه می‌زند. در دورۀ معاصر، از زمان کلنل محمدتقی پسیان، اصلاحاتی در آستان قدس شروع می‌شود. بعد از پسیان، اصلاحات توسط لشکر شرق و سرهنگ محمد خزاعی ادامه پیدا می‌کند. تا سال ۱۳۰۴ که محمد ولی اسدی نایب‌التولیه می‌شود و اصلاحات ادامه و توسعه می‌یابد.

ارتباط بین دولت و آستان قدس همیشه بوده است؛ برای اینکه شاه متولی اصلی بوده و درآمدهای موقوفات را شاه مدیریت می‌کرده است. در دورۀ پهلوی هم این را داریم؛ تنها زمانی که متولی آستان قدس مستقل شد، بعد از انقلاب بود که امام خمینی به آقای واعظ طبسی اختیار تام داد.

مسجد گوهرشاد تا زمان افشاریه مستقل اداره می‌شد و اسنادی داریم که ناظر و متولی آن از طرف شاه تعیین می‌شدند؛ اما از افشاریه به بعد، متولی گوهرشاد و حرم یکی بود تا اواخر قاجار یا اوایل دورۀ پهلوی. از این زمان به بعد با تشکیل ادارۀ اوقاف، اوقاف مربوط به گوهرشاد مستقل اداره شد که تا الان هم ادامه دارد.

تفرشی در تکمیل این بحث گفت: در زمان مشروطه، در اسناد انگلیسی کاملاً محسوس است مواضع سیاسی تولیت مسجد گوهرشاد با مواضع نایب‌التولیۀ آستان قدس فرق داشت؛ تولیت گوهرشاد، مشروطه‌خواه بود، ولی نایب‌التولیۀ آستان قدس با حکومت و دولت مرکزی همراه بود. از سوی دیگر، تحولات آستانه و مشههد در دوران رضا شاه، نظارت مستقیم حکومت بر آستانه را رفزایش داد.

ابوالفضل حسن‌آبادی: فقط تا قرن هفتم، بیش از ۱۸۰۰ قرآن در آستان قدس داریم که در دنیا در نوع خودش بی‌نظیر است

در کل مراکز خطی آستان قدس، بیش از ۱۲۰ هزار نسخۀ خطی و بیش از ۶۰ هزار جلد کتاب چاپ سنگی داریم. منظور من از مراکز خطی، هم شامل کتابخانۀ مرکزی استان قدس در شهر مشهد است، هم کتابخانۀ ملک (۱۹ هزار نسخه خطی)، کتابخانۀ وزیری یزد (۲۶ هزار نسخه خطی)، کتابخانۀ آیت‌الله حکیم، کتابخانۀ آیت‌الله شوشتری، کتابخانۀ بروجرد، کتابخانۀ کرمانشاه. در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، بیش از ۹۰ هزار نسخۀ خطی داریم، شامل قرآن، کتاب خطی، وقف‌نامه‌ها. 

اگرچه از صدر اسلام قرآن یا بخشهایی از قرآن در مجموعه آستان قدس وجود دارد، ولی اولین کتابی که وقف آستان قدس شده و در آنجا نگهداری می‌شود، قرآنی است متعلق به سال ۳۲۷ق. این قرآن، یکی از قدیمی‌ترین قرآن‌های کاغذی در دنیا است. البته بخشی از قرآن است نه همۀ آن. 

از نفائس کتابخانۀ آستان قدس، ۲۱ هزار قرآن است؛ از قرن اول تا به امروز. اولین قرآن کامل دنیا (تقریباً ۹۵ درصد قرآن را دارد) که متعلق به قرن اول هجری است، تحت عنوان مصحف مشهد اخیراً رونمایی شد. (آقای مرتضی کریمی‌نیا آن را چاپ کرده است.) به نظر من، این قرآن‌ها می‌تواند زمینۀ پژوهش‌های مطالعات قرآنی را در دنیا عوض کند. ما فقط تا قرن هفتم، بیش از ۱۸۰۰ قرآن در آستان قدس داریم که در دنیا در نوع خودش بی‌نظیر است. قرآن‌هایی که به آستان قدس اهدا شده، هر کدام در زمان خودش جزو بهترین‌ها و نفیس‌ترین قرآن‌های موجود بوده است.

بجز این‌ها، ما ۴۴۰۰ کتاب خطی در زمینۀ پزشکی داریم؛ بیش از ۹۰۰۰ جلد کتاب ادبی داریم؛ هم فارسی و هم عربی. نسخ فقهی، مذهبی و هنری هم داریم. در حوزۀ نسخ هنری، در آستان قدس تنوع زیادی دیده می‌شود؛ هم از حیث مکان و هم از حیث زمان؛ یعنی از مناطق مختلف و از زمان‌های مختلف نسخ هنری در آستان قدس نگهداری می‌شود. بیش از ۱۵۰۰ مرقع از دورۀ تیموری تا دورۀ معاصر را داریم.

در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، بیش از ۵۴ هزار جلد کتاب چاپ سنگی هم موجود است که بزرگترین مرکز نگهداری کتاب چاپ سنگی در کشور محسوب می‌شود.

کتابخانۀ آستان قدس، پرچم‌دار فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران است؛ از فهرست‌نویسی سنتی گرفته که در دورۀ صفویۀ طومارهای خطی داریم (در سال ۱۰۰۸ق) تا فهرست‌نویسی مدرن که از سال ۱۳۰۵ در ایران شکل گرفت و فهرست‌های جدید نسخ خطی در مرکز نسخ خطی آستان قدس پدید آمد. ۵۲ جلد فهرست نسخ خطی در آستان قدس چاپ شده است. در حال حاضر هم ۶۱ طرح پژوهشی روی نسخ خطی آستان قدس در حال انجام است.

در حال حاضر ۲۰ هزار نسخۀ خطی در سایت به صورت آنلاین موجود است و بناست این تعداد بیشتر شود و توصیۀ تولیت آستان قدس هم این است که دسترسی‌پذیری بیشتر شود. مانع ما در انجام این کار، نبود قانون مناسب در زمینۀ حق مالکیت معنوی در کشور است.

کتابخانۀ آستان قدس چند ویژگی خاص دارد؛ یکی اینکه بر اساس وقف و اهدا شکل گرفته است و پیوسته هم ادامه دارد؛ ما خاندان‌هایی داریم که نسخه به کتابخانه اهدا می‌کرده‌اند؛ کسانی بودند که در سه نسل به کتابخانه نسخۀ خطی اهدا می‌کردند. همچنین گاهی کل یک کتابخانه به آستان قدس اهدا شده است؛ مثلاً کتابخانۀ خاتون‌آبادی از علمای صوفیۀ هند، کتابخانۀ میرزا قلی خان طباطبایی و … . آخرین نمونۀ آن، کتابخانۀ خاندان روضاتی در اصفهان بود که در سال ۱۴۰۰ به آستان قدس اهدا شد؛ شامل ۸۰۰ نسخۀ خطی و ۱۴۰۰ نسخۀ چاپی.

در حال حاضر، موزه (۱۶ موزه در مجموعۀ آستان قدس هست)، مرکز اسناد و مطبوعات و مرکز نسخ خطی همگی در یک سازمان همراه با کتابخانۀ آستان قدس اداره می‌شوند. 

کتابخانۀ آستان قدس، قدیمی‌ترین کتابخانۀ عمومی در یک شهر ایران است. کتابخانۀ عمومی، بیش از ۵ میلیون جلد کتاب دارد؛ کتاب‌هایی به زبان‌های مختلف. کتابخانۀ آستان قدس پیوسته در حال توسعه بوده است و بعد از انقلاب، در زمان تولیت مرحوم واعظ طبسی، سرعت این توسعه بیشتر بوده است. خصوصاً کتابخانه‌های وابسته هم به کتابخانۀ مرکزی آستان قدس افزوده شد و الان حدود ۵۰ کتابخانۀ وابسته به آستان قدس در سراسر کشور داریم. کتابخانه نسبت به فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی هم نگاه مثبت دارد. وجود قابلیت امانت دیجیتال کتاب، نشان‌دهندۀ اهتمام کتابخانه به فناوری‌های نوین است.

از مرکز مطبوعات آستان قدس هم نباید غافل شد. دو میلیون نسخه روزنامه و مجله در مرکز مطبوعاتی آستان قدس وجود دارد و این مرکز، بزرگترین مرکز مطبوعاتی کشور است. این مرکز در کنار مرکز اسناد آستان قدس است.

مرکز نسخ خطی آستان قدس، هم مجله‌ای دارد به نام پژوهش‎نامۀ مطالعات نسخ خطی که پذیرای تحقیقات پژؤهشگران است.

مجید تفرشی هم در این جلسه به اهمیت خراسان و اهمیت اسناد موجود در کتابخانۀ آستان قدس اشاره کرد و گفت: خراسان، بجز اهمیت مذهبی به جهات اقتصادی و ژئوپلیتیکی هم مهم بوده است. خراسان تنها منطقه ایران است ک با هر دو امپراتوری بریتانیا (تا زمان استعمار هند) و روسیه (بعدها اتحاد جماهیر شوروی) همسایه بود و همچنین وجه دیگر اهمیت آن، ارتباطش با ماوراء النهر و آسیای مرکزی بود. در منابع بین‌المللی، خصوصاً اسناد انگلیسی این اهمیت کاملاً نمایان است؛ هم از لحاظ سیاسی و امنیتی و هم از لحاظ اقتصادی و فرهنگی. حوزه‌های علمیه هم در مشهد در زمان قاجار و اوایل پهلوی، پر اهمیت و تأثیرگذار بود؛ اگر چه در زمان رضا شاه و خصوصاً بعد از واقعۀ گوهرشاد این اهمیت و تأثیرگذاری تعمدا کم شد، ولی جایگاه آن همچنان مم مانده و هست. خود آستان قدس رضوی هم یکی از نهادهای بسیار مهم و بعضا کم‌نظیر اقتصادی در ایران و جهان اسلام است و این مسئله در اسناد اداری، و مالی و تجاری آستان قدس نیز مشهود است.

بنابراین هر کس که می‌خواهد در مورد تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران کار کند، خصوصاً در مورد مراودات با مناطق پیرامونی ایران، امکان ندارد بدون استفاده از اسناد بسیار مهم آستان قدس بتواند کار خود را کامل و سالم انجام دهد.

از سوی دیگر اگرچه شماری از مجموعه اسناد، نسخ خطی و دیگر منابع نفیس فرهنگی موجود در آستان قدس رضوی، اهمیت و ارزش دینی و اعتقادی دارند، ولی این مجموعه بی‌نظیر میراث ملی برای همه ایرانیان و کل کشور و همچنین خراسان و ایران بزرگ و حوزه تمدنی ایران است و ضمن اهمیت عظیم آیینی این مجموعه، نباید اهمیت آن را صرفا دینی و اعتقادی دانست.

پایگاه خبری آریا نوین